تاریخچه صنعت برق ایران

 

صفحه 1

     مطالب وآماری که از نظر شما میگذرد به دورانی بر میگردد که اولین مولد برق در دربار ناصرالدین شاه در حدود120 سال پیش نصب گردید بدین ترتیب می توان گفت که این اطلاعات آماری ،در پی تاریخی یکصدو بیست ساله ،پس از ورود اولین مولد برق به ایران تهیه شده و در طی این تاریخ ابعاد صنعت برق در کشور بیش از 6919000 برابر گردیده است .                    

    شاید همین حساب سر انگشتی بتواند نشان دهد که شکل گرفتن صنعت برق به صورت امروزی آن، ابتدا به ساکن نبوده است و فردای آن نیز طبعاً جدای از امروز ومنفک از دیروز نخواهد بود. پس بازنگری در این تاریخ یکصدو بیست ساله و آگاهی یافتن از تلاشهایی که به ایجاد و گسترش صنعت برق در ایران انجامیده است ،و کندوکاو در اینکه چگونه از گذشتۀ دور به جایی  که امروز رسیده ایم، خالـی از لطف وفایده نیست ومی تواند چراغی فراراه آینده باشد .       پیدایش:                                                                                                                       

     اگر کسی بخواهد که تاریخ علم الکتریسیته را تا قرن ششم قبل از میلاد بکشاند ،بر او خرده نمی توان گرفت زیرا در آن عصر ، کهربا ومغناطیس و برخی از خاصیتهای این دو ماده شناخته شده بودو این سخن ازطالس ملطی (1) روایت شده است که گفته بود « مغناطیس در خود روحی دارد ، چه آهن را به جنبش در می آورد » . امادر واقع علم الکتریسیته از تاریخ 1785 میلادی که کولن(2) قانون اصلی الکتریسیتۀ ساکن را یافت و شباهت بسیار نزدیک آن را با قانون جاذبۀ عمومی نشان داد، آغاز می شود .                                                                             

از این زمان تا سال 1871 که گرام ماشین برقی خود را اختراع کرد 86 سال طول کشید. انرژی ،استعداد یک سیستم برای انجام دادن کار خارجی است .تاثیر گذاری هر عامل بر محیط اطرافش به همین استعداد بستگی دارد. درمیان تأثیر گذاران بر محیط ، انسان ازاین امتیاز شگرف برخوردار است که می تواند بابه کار بردن تمهیداتی ،حاملهای انرژی را به خدمت خود درآورد واز استعداد کارزایی آنها در راههای مطلوب خویش سود برد. انسان این مهم را با اختراع دستگاههای لازم تحقق بخشیده است.                                                                                           

این دستگاهها واسطه ای هستند که گونه خاصی ازانرژی را به گونه دیگری تبدیل میکند به نحوی که از نظر کاربرد قابل استفاده ومطلوب باشد . ماشینهای ساده مانند اهرم، چرخ، ارّه، چکش

صفحه 2

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــو سطح شیب دار از دیرباز توسط بشر شناخته شده بودند و کار آنها اساساً تغییر شکل انرژی مکانیکی حاصل از نیروی عضلانی بود.با گذشت زمان ومتنوع شدن نیاز بشر به انرژی ،انواع دیگری از ماشینها که تبدیلات پیچیده تری را انجام می دادند اختراع شد .                           

     ماشینهای تازه، علاوه برآنکه استفاده از انرژی عضلانی انسان را متنوع تر وکارآمدتر ساختند توانستند منابع دیگری در بیرون از وجود انسان را نیز مهار کنند وبه خدمت او در آورند . ماشینهای بافندگی دستی ،آسیابهای بادی و آبی و کشتیهای بادبانی را می توان از این زمره محسوب داشت دستیابی بدین گونه منابع انرژی ،گام بزرگی درراه فراتر رفتن انسان از محدوده امکانات بدنی وی بشمار میرفت ولی چون سیستمهای بکاررفته نسبت به انرژی قابل استحصال از آنها بسیار حجیم بودند ماشینها هم می بایست به همان نسبت حجیم و بزرگ باشند و همین امر محدودیتهای بسیاری را بر کم وکیف و کارایی ماشینها تحمیل می کرد.                                               

بنابراین، توجه دانشمندان به ساخت ماشینهایی که بتوانند منابع انرژی متراکم رابه کار گیرند معطوف شد . اختراع ماشین بخار در سال 1764 میلادی توسط جیمز وات(3) منشأ تحولی سریع و شدید در صنعت گردید . وجه تمایز این ماشین جدید با ماشینهای قبلی در این بود که با حجم کم

می توانست انرژی متراکم در سوخت رابه انرژی از نوع دلخواه (مکانیکی) تبدیل کند . استفاده از ماشین بخار در وسایل نقلیه و کارخانه ها به سرعت پیشرفت نمود . در کارخانه ها ،با سود جستن ازیک محور انتقال انرژی و با کمک تعدادی چرخ فلکه و تسمه ، انرژی مکانیکی رااز ماشین بخار دریافت وبین دستگاههای مصرف کننده توزیع میکردند وبا این روش توانستندانرژی حاصل از ماشین بخار را مهار سازند. ماشین بخار تا 140 سال پس از اختراع آن، یکه تاز میدان بود ودر عین حال تلاش در راه دستیابی به ماشینهای کار آمدتر ادامه داشت .                                        

پیدایش صنعت برق در جهــان :                                                                             

 در میان همۀ وسایلی که برای تهیه وتبدیل انرژی ابداع شد، برنده نهایی را باید ماشینهای تولید و مصرف کننده انرژی برقی دانست . قوانین اساسی الکتریسیته را کولن در سال 1785 عرضه کرد . در سال 1800 ولتــا (4) پیل الکتریکی را اختراع نمود وبالاخره در سال 1871 با اختراع ماشین گرام راه برای تبدیل کلان انرژی مکانیکی به الکتریکی وبالعکـس باز گردید .                       

صفحه 3

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

هر چند با اختراع پیل الکتریکی در سال 1800 م ، استفادههای عملی از انرژی الکتریکی در مواردی مانند تلگراف و تلفن آغاز شد.اما شروع استفاده کلان از این نوع انرژی به بعد از اختراع ماشین گرام در سال 1871 م ، مربوط میشود که باید از نوع اولیه ژنراتور ها وموتورهای برقی امروزی محسـوب داشت . با این احتساب تاریخ صنعت بـرق به صورتی که مورد نظر ماست به 130 سال پیش بر می گردد وباتوجه به این مطالب نخستین مولد برق در حدود 12 سال پس از   اختراع ماشین گرام وارد ایران شده است.                                                                  

از آنجا که صنعت برق از ابتدای پیدایش تاکنون همواره با موضوع روشنایی همراهی و ملازمه داشته است ، خالی از لطف نخواهد بود که در اینجا نگاهی به سیر تکامل فن روشنایی و وقایع شاخص تاریخی در این موضوع داشته باشیم.                                                             

ـ از اوایل قرن نوزدهم ، استفاده از گاز شهری برای تهیه روشنایی و گرما در کشورهای اروپایی متداول گردید .                                                                                                 

ـ در سال 1859 میلادی اولین چاه نفت در پنسیلوانیای آمریکا به نفت رسید؛ در سالهای دهۀ 1870 نفت پالایش گردید و برای مصرف چراغهای نفتی به بازار عرضه شد  .                       

ـ درسال 1878 چراغ قوسی اختراع شد که براساس تخلیۀ الکتریکی بین دو الکترود کار میکرد.    ـ در سال 1879 ادیسون لامپ التهابی خلاء راکه بازده نوری آن به چهار لومن برای هر وات می رسید اختراع کرد .                                                                                           

ـ در سال 1907 با بکاربردن رشتۀ تنگستن بازده نوری چراغهای التهابی به 8 لومن برای هر وات رسید .                                                                                                           

ـ در سال 1917 بازده چراغهای التهابی تا 10 لومن برای هروات افزایش یافت .                     

ـ در سال 1930 چراغهای فلورسنت بازدهی 5 برابر چراغهای التهابی وارد بازار شد.                

  درسالهای اخیر نوع تازه ای از چراغهای فلورسنت با استفاده از مدار الکترونیکی و با حجم کم ، طیف نوری بهتر وعمر درازتر به نام چراغهای کم مصرف وارد بازار شده است که پیش بینی میشود با توجه به افزایش بهای انرژی ونیاز به صرفه جویی در مصرف آن ، این نوع چراغ در آینده مصارف بسیار وسیعتری پیداکند و جانشین چراغهای التهابی شـود .                                  

صفحه 4

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

آشنایی ایرانیان با صنعت بــرق :                                                                          

اکنون که سرگذشت پیدایش برق در زادگاهش را به اختصار مرور کردیم بهتر است ببینیم آشنائی و برخورد اولیۀ ایرانیان با انقلاب صنعتی اروپا و نهایتاً باموضوع مورد بحث ما یعنی صنعت برق چگونه بوده است :                                                                                            

 مثلاً در سفرنامه میرزا ابوالحسن خان ایلچی به روسیه سال 1194 شمسی در بازدید ازیک کارخانه اسلحه سازی در شهر تول روسیه چنین آمده است :                                            

« در آنجا چرخ بزرگی ساخته اند و پیش روی چرخ، چیزی به ترکیب دنگ برنج کوبی کار گذاشته اند ،شخصی ایستاده آهن از کوره بیرون آورده رانزدیک آن دنگ می برد ، چرخ را آب حرکت داده به دنگ می خورد و دنگ در کمال سرعت بالا رفته فرود می آید وبه آهنی که در دست آن شخص است میخورد قطع قطع میکند به جهت هر اسلحه که مقولۀ تفنگ و طپانچه و شمشیر و قرابینه و سر نیزه خواسته باشد به قدر همان قطع میکند ....                                             

درسال 1252 شمسی یعنی تقریباً شصت سال بعد از سفر میرزا ابوالحسن شیرازی ، ناصرالدین شاه در ضمن خاطرات نخستین سفر خود در وصف تماشاخانه ای در مسکو چنین می گوید :              « ... هر دقیقه روشنایی الکتریسیته رنگارنگ از گوشه ها به مجلس رقص می اندازند ... » ویا شانزده سال بعد، ناصرالدین شاه در روزنامه سفر خود به فرنگستان در توصیف یکی از عمارتهای مسکو که در آنجا به مهمانی رفته است می نویسد : « ... وارد عمارت دالغروکی شدیم ، خیلی خوب عمارتی است . دو سفر سابق هم که آمدیم همین جا به عین همانطور است که دیده بودیم . چیزی که خیلی تازگی داشت پنج ، چهلچراغ در اطاق شام بود که با چراغ الکتریسیته روشن شده بودند وکاسه های چهره رنگ (صورتی ) داشتند . به قدری قشنگ بود که مثل چراغ پریان یا چراغ بهشتی به نظر می آمد وتمام تالار را مثل روز روشن کرده بود در صورتیکه چشم را هم نمی زد.»  نخستینها :                                                                                                                  

    ناصرالدین شاه قاجار ، در طی سلطنت چهل و نه سالۀ خود ، سه بار به اروپا سفر کرد و با بازدید از کاخها ، شهرها ، و امکانات صنعتی آن روزگار که به تازگی رو به گسترش نهاده بودند ، علاقمند به انتقال  ظواهر پیشرفت آن زمان به ایران گردید . واگذاری امتیاز و تأسیس راه آهن  

صفحه 5

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

تهران به شهر ری از نمونه های آن است . البته وضعیت دربار ، سیاستهای آن زمان و موقعیت اقتصادی کشور ، اجازه پرداختن به کارهای عمده تر واساسی تر را نمی داد . یکی از کارهای ابتدایی وتشریفاتی وشاید تفریحی ناصرالدین شاه ، وارد کردن یک دستگاه مولد برق با قدرت احتمالاً سه کیلو وات بوده است .                                                                            

   مظفرالدین شاه نیز مانند پدرش سه بار به اروپا سفرکرد واز کشورهای مختلف دیدن کرد . سفر اول او از دوازدهم ذیحجۀ 1317 (1278 شمسی) تا دوم شعبان 1318 به طول انجامید . در بازگشت از این سفر ، مظفرالدین شاه درجمادی الثانی 1318 قمری، 3 روز در باکو ماند و دستوری برای خرید موتور برای حرم حضرت امام رضا(ع) صادر کرد ، که مباشرت این خرید برعهدۀ شخصی به نام حاج محمد باقرمیلانی معروف به رضایف قرارگـرفت .                                

     این مولد ،باقدرت 12 اسب بخار ،دارای ولتاژ 110 ولت و از نوع جریان مستقیم بود وبه هشت هزار تومان پول رایج آن زمان خریداری گردید.این مولد از نوع اتو بوده که سوخت آن از زغال سنگ تأمین می شد ، مولد مذکور در بالا خیابان نزدیک بست علیا در کوچه ای که در آن زمان به کوچۀ چراغ برق شهرت یافت نصب شد و درسال 1281 شمسی به بهره برداری رسید و تنها قسمتی از بالا خیابان را اندکی روشن می کرد (هم اکنون بیش از دویست برابر قدرت آن مولد یعنی 2000 اسب بخار روشنایی همان محوطه را تأمین میکند ) . سه سال بعد ، مولدی دیگر با قدرت 25 اسب بخار توسط حاج امیر رضوی معروف به چراغ برقی خریداری و در کنار مولد اول نصب شد .                                                                                                       

      کاربرد اولیه انرژی برق ، برای تأمین روشنایی بود نه برای تأمین نیروی محرکه کارخانه ها ؛ به همین سبب است که بیشتر شرکتهای تولیدکننده برق در جهان کلمۀ روشنایی را هم جزو نام خود یدک می کشند .  اولین کارخانه برق در ایران (کارخانه امین الضرب) هم به نام کارخانۀ چراغ برق نامیده شد . امامسلم است که قبل ازتأسیس این کارخانه (1285 هـ.ش) کارخانه های دیگری در ایران وجود داشته که نیروی محرکۀ آنها با ماشین بخار تأمین می شده و احتمالاًبعضی از آنها دینامویی هم داشته اند که با کمک ماشین بخار ، برق برای مصارف روشنایی تولید می کرده است . به منظور آشنایی بیشتر مشخصات تعدادی از کارخانه هایی که در این سالها در ایران وجود

                                                                                                                                           صفحه 6  

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

داشت به شرح زیر آورده شده است :

1 – کارخانۀ پارچه بافی که به دستور عباس میرزا از روسیه خریداری ودر خوی نصب شده بود .

2 – احداث کارخانه های اسلحه سازی در تهران و اصفهان .

3 – نصب کارخانۀ باروت کوبی در تهران .

4 – ایجاد کارخانۀ چاشنی سازی .

5 – تأسیس کارخانۀ تفنگ سازی در سال 1238 هـ . ش .

6 – نصب کارخانۀ قند کهریزک به سال 1274 هـ . ش .

و .... .

نخستین کارخانۀ بــرق شهری در ایران :

    بی تردید ، پرسابقه ترین ونام آورترین فرد در میان بنیاد گذاران صنعت برق ایران را باید مرحوم حاج حسین امین الضرب (مهدوی) فرزند حاج حسن امین الضرب دانست . اونخستین کسی بود که با کسب امتیاز نامۀ معتبر اقدام به تاسیس کارخانۀ برق شهری در ایران کردو با توجه به شرایط زمان ، جمعیت و نیاز مصرف ، مولدهایی مناسب وارد کشور کرد و در تهران به کار انداخت.

    آن شادروان در سال 1246 هـ.ش دیده به جهان گشود و در 28 آذر1311 بر اثر سکته در گذشت . وی در دورۀ اول مجلس شورای ملی به نمایندگی انتخاب شد و نایب رئیس مجلس گردیدو در دورۀ ششم هم از تهران به نمایندگی رسید ، علاوه بر اینها مدتی هم ریاست اتاق تجارت را برعهده داشت . چنانکه از امتیاز نامۀ حاج امین الضرب بر می آید ، امتیاز کارخانه های برق ،آجرسازی و نجاری تواماً گرفته شده بود .کارخانۀ آجرسازی ، در ابتدای جاده شهر ری در جنوب غربی میدان شوش احداث شد وبه بهره برداری رسید.

    دستگاههای مولد نیروی آن یک ماشین بخار افقی تک سیلندر به قدرت تقریبی یکصد اسب بخار بود که این ماشین توسط تسمه آسیای گِل ساز و قالب فشاری را به حرکت در می آورد . نکته جالب اینکه دراین کارخانه ، از برق و ماشینهای برقی خبری نبود و برشها بصورت دستی انجام می گرفت. باید دانست که امتیاز نامۀ احداث کارخانه های برق شهری وآجرسازی ونجاری در هفده فصل تنظیم گردیده واصل آن در موزۀ صنعت برق ایران موجود می باشد .

                                                                                                                                           صفحه 7

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

محل و مشخصات اولین کارخانه برق :

    در سال 1241 هـ.ش یک شرکت بلژیکی با سرمایۀ سی هزار لیره وبا مباشرت میرزا حسین قزوینی سپهسالار اقدام به احداث یک کارخانۀ تولید گاز شهری در تهران کرد اما این کارخانه به علت عدم دسترسی به زغال سنگ تعطیل شد . چند سال بعد یک ایرانی آن را به ده هزار لیره خرید ودر سال 1270 شمسی آن را به شرکتی موسوم به شرکت عمومی روشنایی و حرارت درایران فروخت. شرکت مذکور ماشینهای زیادی وارد کرد وحتی بهره برداری را هم آغاز کرد ولی توفیق چندانی بدست نیاورد و بالاخره محل کارخانه را درخیابان چراغ گاز سابق به حاج حسین امین الضرب فروخت درهمین محل بود که اولین کارخانۀ برق شهری در تهران تأسیس شد.

    مساحت زمین کارخانه بالغ بر 6072 متر مربع بوده ومبلغ پانزده هزارتومان بابت آن پرداخت گردیده است . مولد اصلی این کارخانه به قدرت 400 کیلـووات با ژنـراتور ساخت آ.ا.گ از نوع تیغه ای با سرعت 120 دور در دقیقه ماشین بخار از نوع پیستونی دو مرحله ای بود، به این معنی که بخار خروجی از سیلندر کوچکتر اولیه وارد سیلندر بزرگتر دوم می شد . پیستونها در یک امتداد قرار داشتند ودارای محور مشترک بودند . میل سوپاپ به حالت افقی وموازی سیلندرها قرار داشت و سوپاپها را در قسمت زیرین مولد به حرکت در می آورد . دیناموی تحریک جدا از موتور بود و به طور جداگانه و با سرعت بیشتری توسط فلکه وتسمه به گردش در می آمد .وزن ژنراتور ، کار چرخ لنگر موتور را نیز انجام می داد ومیل لنگ در طرف لنگ، یاتاقانی نداشت . قطر استاتور در حدود 5 متر ، طول کل موتور وژنراتور تقریباً یازده متر ، ولتاژ 380/ 220 ولت ، تابلوها از جنس سنگ مرمر و کابلهای ژنراتور از نوع تکفاز با روکش نخی ولاستیکی بود . موتور یدکی کوچکتری به قدرت تقریبی صد کیلووات از نوع پیستونی بخاری تک سیلندر که افقی ویک مرحله ای بود ژنراتور را باتسمه می گردانید .

     بخار مصرفی این مــولدها با استفاده از دو دیگ بخار با فشار تقریباً سیزده اتمسفر تامین مــی شد . سوخت این دیگها زغال سنگ بود وپخش زغال و خاکستر کشی با بیلچه و سیخهای بلند صورت می گرفت و برای انجام این کارها نیازبه کارگران متخصص بود . جهت تهویه هوا هیچ دستگاهی به کار نمی رفت و تنظیم هوا به صورت دستی با کمک دریچه های که در کــورۀ

                                                                                                                                            صفحه8

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

دودکشها تعبیه شده بود صورت می گرفت . طول دیگها به هشت متر میرسیدوازمجموعه لوله های والس خوردۀ درون آب تشکیل می شد . طرف خارجی سیلندر کوچک ، پوششی از مواد عایق حرارت و روکشی از جنس ورق آهن داشت و قطر آن به حدود 30/1 متر میرسید . قطر خارجی سیلندر بزرگتر به همین شکل در حدود 5/1 متر و البته طولش همان 30/1 متر بود . همچنین دو پیستون در یک امتداد با یک مخروط ناقص کوتاه به هم وصل می شدند . پیستون کوچکتر که با فشار کمتر کار می کرد در عقب و پیستون بزرگتر در طرف اهرم لنگ قرار داشت . حرکت توسط محور پیستونها به کشویی منتقل واز آنجا با اهرمی به طول 5/2 متر و وزن تقریبی 5/1 تُن به لنگ اصلی مرتبط می شد .

   آب مصرفی دیگ کارخانه ، از طریق آبراه تامین می شد ، یعنی از همان آبی که درنهرهای کثیف شهر جاری بود .استخرهای آب دارای برج خنک کننده نبوده و پمپها عموماً پیستونی بودند و با بخار کار می کردند . چون مولد بیش از شش ساعت در شبانه روز کار نمی کرد ، حجم و سطح استخرها با توجه به بازده حرارتی چندان بزرگ نبود .

   بالاخره کارخانۀ برق حاج امین الضرب در بهمن سال 1284 هـ.ش که تقریباً شش ماه بعد از صدور فرمان مشروطیت می باشد ، آماده بهره برداری گردید و برای پذیرش مشترک اقدام به صدور آگهی کرد که این آگهی در دوازده فصل برای مشترکین ، تنظیم گردید .

   تأمین لوازم الکتریکی و سیم کشی انشعاب و ساختمانها توسط کارکنان کارخانه انجام می شد چون نه تنها در آن زمان بلکه بیست سال بعد هم شخص یا شرکتی اقدام به واردات و فروش لوازم الکتریکی ننمود وبعلاوه به هیچ وجه تخصصی هم برای این کار در مملکت وجود نداشت . به این منظور لوازم مورد نیاز برای برقراری انشعاب و سیمکشی داخلی منازل وسایر اماکن وحتی لامپ و سرپیچ تهیه و نصب می شد وبرای وصول هزینه های مربوطه در دوسه سال اولیۀ کار بخط وامضاء مدیر کارخانه که شخصی فرانسوی بنام هرمیه بود فاکتوری نوشته وبرای وصول به مشتری ارائه میشد . بهای هریک از لوازم طبق فاکتورهای ارائه شده رقم قابل ملاحظه ای بود مثلاً لامپ 16 شمعی ، 5 قران بود و تعویض لامپ با پرداخت بهای آن هرسه ماه یکبار توسط کارخانه انجام میشد .بهای هر دستگاه کنتـور نیز 280 قِــران بود و به دلیل گرانی بعضاً کنتــوررا 

                                                                                                                                           صفحه 9

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

کرایه می داده اند . درشروع کار حتی در منازل هم انشعاباتی بدون کنتور واز طریق لامپ شماری دایر می گردید و بهای برق براساس لامپ شماری برای پنج تا هفت ساعتی که کارخانه کار میکرد محاسبه و دریافت می شد. از طرفی لوازم وتخصص کاری انحصاراً در اختیار کارخانه بود ، البته بعد از چند سال که کنتور ارزانتر به مقدار کافی وارد شد در تمام منازل کنتور نصب گردید .

     لامپها در آن زمان 16 ، 25، 32 ، وبندرت 100 شمعی بودند و حدود ده دستگاه چراغ آرک که بشکل قوس الکتریکی کار میکرد نیز وارد شده بود که بیشتر برای مراسم ومیادین مورد استفاده قرار می گرفت . باید توجه داشت که تاحدود 30 سال بعد از تأسیس کارخانۀ برق امین الضرب تنها مصرف برق ، روشنایی بود . سپس در سال 1310 شمسی بادبزن برقی و درسال1318 ش ، رادیو ویخچال وارد بازار شد . از آنجایکه برق در آن زمان کالای بسیار گرانبهایی بوده واحد اندازه گیری ده برابر کوچکتر از امروز یعنی هکتووات ساعت بوده و کنتورها غالباً بر این اساس ساخته می شدند . بهای برق به ازاء هر هکتووات 2/0 قران یعنی کیلوواتی 2 قران بود وعلت اساسی بهای بسیار زیاد برق در آن زمان گرانی قیمت سوخت ، تکنولوژی پایین ، راندمان کم ، نیاز به سرمایه زیاد و بهره برداری کم بوده است .

  روشنایـی معـابر :

    حاج امین الضرب با توجه به مفاد امتیاز نامۀ خود متعهد به ایجاد تسهیلات برای روشنایی معابر در محدودۀ فعالیت خود شده بود، امّا نحوۀ اجرای این تعهد روشن نگردیده بود . قبل از تأسیس کارخانۀ امین الضرب روشنایی معابر با چراغهای نفتی به کار می رفت .

    در سندی که مربوط به چهار سال بعد از تاسیس کارخانه برق امین الضرب است جزو هزینه های بلدیه- شهرداری – مبلغی هم بابت مصارف روشنایی چراغهای برقی ونفتی خیابانها به چشم می خورد . تأمین روشنایی برق شهر با چراغهای برقی به این ترتیب بود که بلدیه موظف به تهیۀ لوازم روشنایی برق و کنترل آن بوده وکارخانۀ برق امین الضرب عهده دار تأمین برق مورد نیاز بود . مأموران بلدیه هر شب چراغهای روشن وخاموش را شمارش می کردند و برا ساس صورتی که به دست می آمد ، بهای برق مصرفی پرداخت می گردید .

 

                                                                                                                                        صفحه 10

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

شبکۀ بـرق رسانـی :

     مولد اولیۀ برق امین الضرب طبق استاندارد امروزی 220/380 ولت بوده که 400 کیلووات برق تولیدی بوسیله قطع کنندۀ محافظ آلترناتور به شینه های توزیع اتصال وبا شش کلید نصب شده بر روی دو تابلوی سنگ مرمری به شش خط گلستان ، ناصریه ، لاله زار ، امین، حضور ، مریضخانه ،وصل میشد . در خارج از مرکز نیرو ، پشت دیوارها وسیلۀ دکل مانندی به نام منجنیق تعبیه کرده بودند که کلیه سیمها به شکل تکفاز با رشته روپوش لاستیک ونخ نمره 50 از تابلو به سر خط ها وصل می شد. سیمهای اصلی نمره 10 ، 16 ، 25 ، 35 ، 50 ، بودند تانمره 25 تک رشته بودند زیرا برق مصرفی دیگری به جز روشنایی نداشت و مولد فقط شبها روشن می شد .

    در معابری که مصرف برق کمتر بود از تخته پولک استفاده می شد که عبارت بود از چوبی به ابعاد 2×4×25 سانتیمتر که روی آن دو مقره چرخی کوچک پیچ شده و آنرا به دیوار میخ کرده و سیم رو پوشدار را روی مقره ها می بستند ، در این گونه معابر چراغهای روشنایی که با مفتول آهنی به دیوار طرفین محکم شده بود در وسط معبـر آویخته می شد و شعاع شبکه 800 تا 1000 متر بوده است .

گستـرش :

22 سال بعد از بهره برداری از ماشین های بخار اولیه درسال 1304 هـ.ش به علت افزایش تقاضای برق در اطراف شهر قدیم تهران ، امین الضرب اقدام به خرید و نصب 7 دستگاه مولد 75 کیلوواتی و دو دستگاه مولد 150 کیلوواتی نمود . مولدها ساخت کارخانه ABC  و از نوع نیم دیزل دو ضربه سرسرخ 250 دور بود که باتسمه چرمی ، ژنراتورهای مربوطه را می چرخانید . به این ترتیب به 400 کیلووات قدرت تولیدی قبلی ، 600 کیلووات اضافه شد با توجه به اینکه در آن زمان حمل و نصب و همچنین اداره مولدهای بزرگ غیر عملی بود و به علاوه ایجاد تاسیسات فشار قوی نیاز به سرمایه گذاری زیادی داشت ، بهترین راه برای تحت پوشش قرار دادن محدوده بیشتری از شهر با شبکه الکتریکی ، همین نصب مولد در نقاط  مختلف شهر بوده است .

 

 

                                                                                                                                         صفحه 11

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

شکل گیری برق در شهرستانها :      

à  برق در همدان و نخستین نیروگاه آبی : اولین جرقه های ایجاد روشنایی در همدان توسط شادروان حاج موسی ناصر الممالک شریفی حدود سال 1300 هـ.ش روشن شد. ابتدا یک موتور برقی به قدرت اسب (5/7 کیلووات )خریداری کرد ودر زیر زمین ناصریه نصب کرد که در شب اول تعدادی در حدود 50 شعله چراغ بر روی آن روشن شد . این مولد از نوع دیزلی افقی و تک سیلندر و ساخت دوتیس بود . مرحوم ناصرالممالک در سال 1308 چند تن را برای تأسیس شرکت سهامی برق با خود همراه و موافق ساخت .

 Ã    بــرق در مشهـد مقدس :  مظفرالدین شاه در سال 1279 هـ.ش در راه بازگشت از اروپا مولد کوچکی به قدرت 12 اسب بخار برای صحن امام رضا (ع) وارد کرد . این مولد که به قیمت 10 هزار تومان خریداری گردید از نوع Otto deutz  بود . در سال 1281 شمسی دو موتور 25 کیلوواتی دیگر توسط حاج امیر رضوی ، معروف به چراق برقی خریداری شد و در کنار مولد اولی نصب گردید . مولد بعدی در سال 1315 شمسی به قدرت 115 اسب بخار بوسیله مادر آقاخان سوم به نام بی بی شمس الدوله برای آستان قدس خریداری کرد . البته این مولدها فقط برای تأمین روشنایی در شبها بود. در سال 1317 شمسی به توصیۀ نایب التولیۀ وقت ، کارخانه های مشهد اقدام به تشکیل شرکت عمومی برق نمودند.

à برق در شیـراز : در سال 1303 شمسی برای اولین بار ، یک دستگاه مولد 30 کیلوواتی توسط آقایان جلال الدین آرین و عبدالصاحب شاپور خریداری و در مجاورت چهارراه زند برای تأمین برق محدودۀ کوچکی از شیراز نصب شد . در سال 1305 ش دو دستگاه دیزل 78 کیلوواتی مرلیس به دست آقای عبدالحسین دهقان خریداری ودر خیابان سعدی به کارافتاد . در سال 1332 شمسی شهردار وقت شیراز ، آقای محمد قلی قوامی مؤسسۀ بنگاه مستقل برق شیراز را با سرمایه 30 میلیون ریال تأسیس کرد که بصورت یک تشکیلات مستقل زیر نظر شهرداری آغاز به کار کرد  .                          

à  برق در کرمانشاه : در سال 1308 شمسی شخصی بنام هارون قصری نخستین مولد بــرق

                                                                                                                                         صفحه 12

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

کرمانشاه که یک دستگاه مولد 25 کیلوواتی از نوع جریان مستقیم بود ، در چهار باغ نصب کرد و مورد بهره برداری قرار دارد .

à یــزد :  در سال 1309 شمسی بنگاه برق یزد به دست شخصی بنام مهربان کاووسی تأسیس گردید . وی با خرید و نصب یک دستگاه مولد به قدرت 50 کیلووات در تقاطع خیابانهای مسجد جامع و امام خمینی کنونی آغاز به کار کرد.

bb در سال 1281 شمسی امتیاز تأسیس برق در تبریز از طرف دولت به مرحوم قاسم خان والی اعطا شد .

bb در نیشابور در ابتدای بهمن 1314 شمسی شرکتی بنام مؤسسه برق جهانتاب با مسئولیت محدود وبا مشارکت ملک قاسم تیری و آرسن واتیلیان با سرمایه 134 هزار ریال در نیشابور تأسیس شد و برای مدت 15 سال به فعالیت خود ادامه داد .

 

P با توجه به تاریخچه پیدایش برق در چند شهر کوچک و بزرگ ایران که به عنوان نمونه آوردیم این نتیجه عایدمی شود که طی بیست سال پس از تأسیس کارخانه برق امین الضرب تا پایان سال 1304 شمسی هیچ گونه فعالیتی قابل ذکری برای ایجاد تأسیسات برق شهری در شهرهای ایــران به عمل نیامده است .

 

 

 

 

1- Thales of miletos

2- Charles augustim coulomb

3- James watt

4- Alessandro volta

î لومـن : واحد جریان نور می باشد . یک وات نور مساوی است با 680 لومن .

با تشکر سید ابوالحسن حسینــی ایوری (سـاحـا )